करार

"मनाली, तू जाऊ नकोस. थोडा वेळ इथेच थांब. आता माझे काही खरे नाही"…फार प्रयासाने वंदना ताईंच्या तोंडून उमटलेले शब्द.
"आई, असं म्हणू नका, इथेच आहे मी, नाही जात कुठे, चैतन्य येतीलच आता, आम्ही दोघे तुमच्या जवळच आहोत"
"बस, इथे माझ्या जवळ. तुझ्याशी बोलायचे आहे."
"आई, फार दम लागतोय, नका ना बोलू काही, बऱ्या व्हाल. मग बोलू, चैतन्य डॉक्टरांशी बोलायलाच गेले आहेत. सारे ठीक होईल. शांत पडून रहा तुम्ही प्लीज"
"नाही ग फार वेळ नाही आता. चैतन्याच्या बाबांच्या माघारी सारे सांभाळले, कामाचा व्याप सांभाळला, त्याला शिकवून मोठा केला, त्याने होता तो कामाचा पसारा अजून मोठा केला, तुमचे लग्न पहिले, तुझ्यासारखी गुणी सून मिळाली, नातवंडाचे तोंड नाही बघायला मिळणार आता. चैतन्य थोडा तापट आहे, चिडतो सतत पण सरळ आहे मनाने, त्याला थोडं सांभाळ, सुखाचा संसार करा." हे बोलणेच त्यांच्यासाठी इतके जड जात होते, इतके अस्पष्ट होते पण सवयीने मनालीस आता ते समजले.
असे म्हणत वंदनाताईनी मनालीचा हात हाती घेतला, डोळे शांत मिटून घेतले  … तिला काहीतरी विचित्र जाणवले . तिने आई आई अशा हाका मारल्या. प्रतिसाद शून्य. तिने हॉस्पिटलच्या नर्सला हाक मारल्या, ती आली.  मनालीने तिला डॉक्टरांना बोलवायला सांगितले. डॉक्टर आणि चैतन्य धावतच आले पण सारे काही संपलेले होते. पटापट सारा गोतावळा जमा झाला. नातेवाईक, धंद्यातील माणसे, कामगार वर्ग सारी जमा झाली. वंदनाताईंचे अंत्यसंस्कार पार पडले. घरात मनाली, चैतन्य, त्याचे मामा मामी आणि एक मावशी इतकेच लोक उरले. 

वंदनाताई गेले वर्षभर घरात अर्धांग वायूच्या झटक्याने अंथरुणाला खिळून होत्या. वडील गेले तेंव्हा चैतन्य फक्त दोन वर्षाचा होता. त्यांच्या माघारी त्यांचा व्यवसाय वंदना ताईंनी मोठ्या हिमतीने सांभाळला होता. एक तीन मजली लग्नाचे कार्यालय आणि त्याचा सारा पसारा. एकंदरीतच असा व्याप एकट्या बाई माणसाने सांभाळणे सोपे नसतेच. चैतन्यला वाढवत त्यांनी मात्र ते केले. एक नावाजलेले आणि उत्तम असे शहरातील कार्यालय हा लौकिक नुसताच टिकवला नाही तर तो वाढवला देखील. चैतन्य हेच पहात मोठा झाला, त्याने शाळा संपता संपता तिथे जाऊन आईच्या हाताखाली व्यवसायाचे धडे गिरवायला सुरुवात केली होती. पुढे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्याने पूर्णवेळ याच कामात शिरायचे ठरवले. त्यानेही तोच नावलौकिक कायम ठेवला. शिवाय जवळच एक नविन थोडे लहान पण आधुनिक असे कार्यालय ही सुरु केले. वंदनाताई आपल्या या कर्तृत्त्ववान लेकावर खुश होत्या. आता त्यांनी व्यवसायात लक्ष घालणे कमी केले होते. त्याचे दोनाचे चार हात झाले आणि एखाद्या नातवंडाचे तोंड पहिले ती त्या राम म्हणायला मोकळ्या असे त्या म्हणू लागल्या होत्या.

त्यानुसार त्यांनी चैतन्यला सुचवून पहिले होते. "बाबा रे, तू पसंत केली असलीस तर तसे सांग" असेही सांगून झाले होते. तो मात्र लग्नाचे नाव घेत नव्हता. म्हणजे तसे विचार त्याच्या डोक्यातच आले नव्हते कधी. कॉलेजमध्ये सुद्धा कोणती मुलगी फार आवडली वगैरे असे वाटले नव्हते. फक्त आई म्हणते म्हणून लग्न करावे हे त्याला फारसे पसंत नव्हते. म्हणजे तो तसा स्त्री द्वेष्टा होता असे नाही पण नाही वाटले कधी हे खरे.
त्यातच वंदनाताईंना हृदयविकाराचा एक झटका येऊन गेला. आता मात्र त्यांनी चैतन्यच्या मागे लग्न कर असा धोशा लावला. त्यालाही आई कडे कोणीतरी पहाणारे हवे अशी गरज वाटू लागली होती पण इच्छा नसताना लग्न करावे हे त्याला मान्य नव्हते. तशी त्याने इच्छा दाखवली असती तर अनुरूप आणि सधन, चांगल्या घरातील मुलींची काही कमी नव्हती.

अशातच एक दिवस त्याच्या डोक्यात एक विचार चमकला.  त्याच्याच ऑफिसमध्ये काम करणारी मनाली, दिसायला चांगली, बी. कॉम. झालेली. याच्या दोन्ही कार्यालयांचे अकौण्ट्स पाहणारी. कामात चोख. घरी फक्त आई आणि ती. काम करत शिक्षण पूर्ण केलेली. आईचा भार घेणाऱ्या मुलाशीच लग्न करेन म्हणत तिनेही आतापर्यंत लग्न टाळले होते. म्हणजे तिला ते नको होते असे नव्हे, पण नाही झाले हे खरे, जवळपास वयाची सत्तावीस वर्षे ओलांडली तरीही.

एक दिवस तिच्याशी कामाबद्दल बोलत असताना त्याच्या डोक्यात विचार चमकला हिच्याशी लग्नाचा. तशी थोडी माहिती त्याला होतीच. गेले दोन वर्ष तो तिला काम करताना पहात होताच. शांत सुशील अशी साधी मुलगी होती ती. त्याने बाकी माहिती ऑफिसमधील सर्वात जुन्या अशा साठेकाकांकडून मिळवली आणि एके दिवशी तिला बोलावले एक जगावेगळा प्रस्ताव तिच्यासमोर ठेवण्यासाठी.
"सर, साठे काकांनी सांगितले तुम्हाला माझ्याशी बोलायचे आहे म्हणून"
"हो… बसा, मला थोडे महत्त्वाचे आणि खाजगी बोलायचे आहे तुमच्याशी. साठे काकांनी मला तुमच्याबद्दल सांगितले, आईची जबाबदारी आहे म्हणून तुम्ही आजपर्यंत लग्न केलेले नाहीत हे खरे आहे ना? जर कोणी तुमच्या आईची नीट जबाबदारी घेतली तर तुम्ही लग्नाला तयार व्हाल का?
"म्हणजे … नाही तसं … म्हणजे असे लगेच काय सांगणार, बाकी काहीच माहित नसताना?"
"सांगतो, मला लग्नाचे नाटक करेल अशी मुलगी हवी आहे, आईच्या इच्छेखातर. तुम्हाला माहित आहे आई आता खूप थकली आहे आणि तिला माझे लग्न झालेले पहायचे आहे. पण मला लग्न करायची इच्छा नाही."
"मग तुम्ही हे मला का सांगताय? "
"तुम्ही यात मला मदत कराल असे वाटले म्हणून"
"शांतपणे ऐकून घ्या. एक करार करून आपले चार चौघांसारखे लग्न लागेल. जगाच्या दृष्टीने ते लग्न असेल पण प्रत्यक्षात आपले नाते नवरा बायकोचे असणार नाही. मी एक वन बेडरूम किचनचे घर तुमच्या नावे करेन. तिथे तुमची आई राहू शकेल. तुमच्या आईची जबाबदारी घेण्यासाठी एक पूर्णवेळ बाई ठेवली जाईल. लग्नानंतर तुम्ही ऑफिसमध्ये तुमची इच्छा असल्यास येऊन काम करू शकाल पण घर आणि आईला सून म्हणून नीट सांभाळणे हे तुमचे मुख्य काम राहील. तुमचा पगार तसाच चालू राहील. त्याचप्रमाणे तुमच्या आईच्या देखभालीचा, औषधपाण्याचा सर्व खर्च मी करेन. हे सर्व नाटक  माझी आई असे पर्यंत चालू राहील, नंतर आपण रितसर घटस्फोट घेऊ जेणेकरून या लग्न बंधनातून तुम्ही मुक्त होऊ शकाल. नंतर तुम्ही इच्छा असल्यास आजच्या सारख्या पुन्हा ऑफिस मध्ये काम करणे सुरु करू शकाल. तुमच्या नावे केलेले घर तुमचेच राहील, आपला करार मात्र संपेल"
" काय बोलताय तुम्ही हे सर, तुम्ही तुमच्या आईला फसवणार इतक्या मोठ्या गोष्टीत आणि त्यात मी ही सहभागी व्हावे असे तुमचे म्हणणे आहे? मला नाही जमणार ते, माफ करा मला"
"हे पहा मनाली, नीट विचार करून तुम्ही मला निर्णय कळवला तरी चालेल, घाई नाही"
"नाही जमणार मला, हवे तर मी आत्ताच ही नोकरी सोडते"
"नाही त्याची गरज नाही, जे बोलणे झाले ते आपल्या दोघातच राहील, तुमच्या नाही म्हणण्याचा परिणाम तुमच्या या नोकरीवर होणार नाही याची खात्री बाळगा."
ती त्याच्या केबिन मधून बाहेर पडली. पुन्हा जाऊन आपल्या कामाला लागली. इतका विचित्र प्रस्ताव ऐकून, कामात लक्ष लागणे कठीणच होते. थोड्या वेळाने डोके भणभणायला लागते. ऑफिस मधल्या साठेकाकांची परवानगी घेऊन ती घरी निघून गेली.

इकडे साठेकाका चैतन्यने मनालीची चौकशी का केली असेल किंवा त्यांनंतर त्या दोघांच्यात नक्की काय बोलणे झाले असेल या विचारात पडले. पण इतकी वर्षे याच ठिकाणी काम करून ते जणू घरच्यासारखेच झाले होते. त्यामुळे वंदनाताईंना हे जाऊन सांगणे त्यांना योग्य वाटले. आपल्या मुलाने कोणामुलीची अशी चौकशी केली या विचारानेच त्या सुखावल्या. त्यांनी साठे काकांना तिची लग्नाच्या दृष्टीने चौकशी करावयास सांगितली. दोनचार दिवसात त्यांच्याकडून सारी माहिती मिळाल्यावर आणि एकंदरीत मनाली चांगली मुलगी आहे हे लक्षात आल्यावर त्यांनी चैतन्यकडे हा विषय काढला, चैतन्य आधी चमकला, आईकडून हे ऐकून, पण सावरला देखील पटकन आणि आई मला चालेल जर तिचा होकार असेल तर असे म्हणून मोकळा झाला. वंदनाताई इतक्या खुश झाल्या. कोणी मुलीने असेच नाही म्हणावे असे काय कारण असू शकले असते चैतन्यमध्ये. कोणीही डोळे झाकून लग्न करून द्यावे आपल्या मुलीचे असे सारे.

त्यांनी साठे काकांना सांगून तिच्या आईस बोलावून घेतले, आणि चैतन्यसाठी तिला मागणी घातली. भांबावून गेलेल्या आईने घरी जाऊन मनालीस हे सारे सांगितले पण मनातून त्याही खूप खुश झाल्या होत्याच. "नशीब काढलेस पोरी" असे म्हणत राहिल्या. मनालीने कोणतीच प्रतिक्रिया दिली नाही. दुसरे दिवशी ऑफिसमध्ये पोचल्यावर तडक चैतन्यच्या केबिनमध्ये शिरली.
“मी समजत होते की त्यादिवशी मी नाही सांगितल्यावर आपले लग्न हा विषय संपला असेल, पण तुम्ही तो अशा रितीने पुढे नेणार हे माहित असते तर मी त्या दिवसानंतर पुन्हा इथे कामाला आलेच नसते. का केलंत असे तुम्ही? तुम्हाला माणसे म्हणजे काय खेळणी वाटतात का? खेळलो आणि टाकून दिली?"
"हे पहा, माझ्याही दृष्टीने त्या दिवशीच तो विषय संपला होता. पण कसे कोण जाणे हे सारे घरी आईला कळले आणि तिने हे सारे केले. पण आजही माझा प्रस्ताव कायम आहे. तिच्या आनंदासाठी मी लग्न करायला तयार आहे. एक नाटक करायला तयार आहे. कोणतीही भावनिक, शारीरक गुंतवणूक तुमच्या किंवा माझ्याकडून असणार नाही, करार असेल फक्त एक आणि ज्यासाठी एक उत्तम मोबदला मी देऊ करत आहे तुम्हाला. आईच्या मनासारखे लग्न होईल, तुम्ही घरी याल, एका सुनेसारखे तिच्याशी वागाल, घरी काम करायला पुरेसे नोकर आहेत, तुमच्यावर तसा काही भार पडणार नाही. मोबदल्यात ठरल्यासारख्या सर्व गोष्टी तुम्हाला मिळतील. आईच्या नंतर आपला हा करार संपुष्टात येईल आणि तुम्ही मोकळ्या व्हाल, तुमच्या मनासारखे आयुष्य जगू शकाल."
"हे चुकीचे आहे कोणाच्या भावनांशी असे खेळणे, जर हे तुमच्या आईंना चुकून कळले तर काय वाटेल त्यांना, काय उत्तर द्याल तेंव्हा, मी साऱ्याला कसे तेंव्हा तोंड देऊ. नाही करू शकणार हे मी."
"ठीक आहे"

चैतन्यच्या केबिन मधून बाहेर येताच साठेकाकांनी तिला वंदनाताईंचा निरोप दिला. त्यांनी तिला संध्याकाळी भेटावयास बोलावले होते. आता मात्र ती चक्रावून गेली. हे काय चालू आहे? सगळे मिळून काय आपल्याला या लग्नास भरीस घालणार का? लग्न तरी काय ते निव्वळ एक करार, एक फसवणूक. मी का करू हे सारे? फक्त वंदनाताई म्हणत आहेत म्हणून चैतन्य सरांना लग्न करायचे आहे, मला का गोवलं जातंय या साऱ्यात? घरी आई पण काल त्यांना भेटून आल्यापासून खुश आहे, जणू लग्न होणारच आमचे अशी. साराच गुंता…… आज घरी जाईन तेंव्हा त्यांनाच सांगून टाकावे का चैतन्यसरांच्या या कल्पनेबद्दल. पण नको, आपण लग्न तर नाही करणार आहोत, तर विनाकारण आई मुलामध्ये वाईटपणा का येऊ द्यावा? पण जावे तर लागेलच आज. बघूया नाही कसे म्हणायचे ते. 

संध्याकाळी मनाली वंदनाताईंना भेटायला त्यांच्या घरी गेली. एक करारी मुद्रा असलेली पण शरीराने थोडे थकलेले, साठी पार केलेले व्यक्तीमत्व. पहिल्याच भेटीत कोणावरही चांगला प्रभाव पडेल असे.
"ये ये मनाली, पहिल्यांदाच भेटतो आहोत आपण, चैतन्यने सारा भार उचलल्यापासून माझे ऑफिसमध्ये येणे बंदच होऊन गेले. परवा साठेकाका  म्हणाले मला चैतन्यने त्यांच्या करवी तुझी चौकशी केली, मग मी देखील त्याला विचारले तर त्याचे उत्तर आहे की तू तयार असलीस तर तो लग्नास तयार आहे, म्हणून काल तुझ्या आईस बोलावले होते याबद्दल बोलावयास, त्या बोलल्या का तुझ्याशी?"
"इतके वर्ष मी चैतन्यच्या मागे लागले आहे त्याने लग्न करावे म्हणून, पण तो दाद देत नव्हता, आता अचानक त्याने  म्हणावे, पुढाकार घ्यावा, अशी कोण मुलगी आहे हे पाहावे, तिला जाणून घ्यावे म्हणून तुला आज बोलावून घेतले. काय म्हणणे आहे तुझे? तुला पण पसंत आहे ना चैतन्य? तुम्ही एकमेकांबरोबर काम करताय बरेच दिवस म्हणजे तू त्याला ओळखतेसच, मी वेगळे त्याबद्दल तुला सांगायला नकोच ना?"
"अगं, हो मला मान्य आहे थोडे संकोचल्यासारखे होत असणार तुला, असे अचानक बोलावून मी हे विचारल्यामुळे, पण मी थकले आता, लवकर चैतन्यचे दोनाचे चार हात झालेले पहायचे आहेत. तुला विचार करून उत्तर द्यायचे असल्यास तसे चालेल.  तू तुझ्या आईशी बोल एकदा, त्यांचा विचार काय ते बघ. "
मधेच घरकामाच्या शांताबाई आल्या. त्यांनी समोर दोन प्लेट्स मध्ये अळूवडी, गुलाबजाम आणून दोघींसमोर ठेवले
"घे मनाली संकोचू नकोस"
समोर आलेले दोन्ही आवडीचे पदार्थ आणि सहजगत्या एकातून दुसरा विषय निघत रंगलेल्या गप्पा. वंदनाताईंच्या स्वभावाने एक प्रकारे गारुड केले मनालीच्या मनावर. वय झाले असले तरी स्मरणशक्ती तल्लख होती. जगातील अनेक घडामोडी त्यांना ज्ञात होत्या, उत्तम मराठी साहित्य वाचलेले होते आणि मुख्य म्हणजे विचार प्रगत होते. जवळपास दीड दोन तास अशाच गप्पा झाल्यावर मनाली घरी जायला निघाली. निघताना तिने त्यांना नमस्कार केला, "सुखी राहा मुली" म्हणत त्यांनी तिच्या हाती चांदीची सुरेख गणेशमूर्ती ठेवली. मनाली अजूनच थोडी भारावून गेली.
परंतू सारा वेळ तिच्या डोक्यात एकच विचार "काय करावे"?
"चैतन्यची ऑफर मान्य करावी का नाही. आर्थिकदृष्ट्या ती वाईट नाहीच आहे. दुसरीकडे वंदनाताईंचे म्हातारपण तसेच आपल्या आईचे ही म्हातारपण थोडे सुखाचे होईल. नंतर काय होईल ते होईल."
"नाही, चूक आहे अशी दोघींची आणि आजूबाजूच्या इतर लोकांची फसवणूक करणे."
दुसऱ्या दिवशी सकाळी तिने आईकडे विषय काढला. तिला काल वंदना ताईंना त्यांच्या घरी भेटून आल्याचे सांगितले. तिची आई आधीच भारावलेली त्यांच्या घराच्या स्वागताने, वंदना ताईंच्या स्वभावाने. आधी नाही वर ठाम असलेली मनाली पण आता दोन्ही बाजूने विचार करू लागली. आपल्यामुळे कदाचित आई आणि चैतन्यच्या आई दोघींचे शेवटची काही वर्षे सुखासमाधानाची जाणार असली तर काय हरकत आहे असा विचार मूळ धरू लागला. 

शेवटी मनालीने होकार द्यायचे ठरवले. दोन दिवसांनी चैतन्यला त्याचा प्रस्ताव मान्य असल्याचे सांगितले. लग्न शक्य तितक्या साधेपणाने व्हावे अशी तिची इच्छा असल्याचे ही तिने त्यास सांगितले, त्याने ही या विचारास दुजोरा दिला. त्याच्या आईशी या संदर्भात तो स्वत: बोलेल असे ही तिला सांगितले. त्याच प्रमाणे ठरल्या करारानुसार तिला सर्व काही मिळेल आणि मुख्य म्हणजे या कराराबाबत या कानाचे त्या कानास कळणार नाही अशी तिला खात्री पटवून दिली.

चैतन्य लग्नास तयार झाला यानेच वंदनाताई इतक्या सुखावल्या होत्या. त्यामुळे साधेपणाने घरीच लग्न या त्याच्या अटीस ही त्या तयार झाल्या. लग्न जवळच्या मोजक्याच माणसांच्या आशीर्वादाने घरीच पार पडणार असले तरी, मी माझ्या सुनेच्या दागदागिने व साड्या यांची हौस माझ्या इच्छ्ने पुरवणार हे त्यास ठासून सांगितले. तो ही हे काय ते तुम्ही दोघी ठरवा असे म्हणत त्यातून बाजूला झाला.

सर्वात जवळचा दोघांनाही लाभणारा मुहूर्त काढला गेला. लग्नाची तयारी स्वत: वंदनाताई जातीने लक्ष घालून बघत असतात. तुम्ही इतकी छानशी मुलगी देताय, चैतन्य अनेक वर्षे मागे लागून आता लग्नास तयार झाला आहे तेंव्हा आम्हाला सर्व मिळाले अजून काही नको, त्यामुळे लग्नासाठी तुम्ही बाकी काही नको फक्त तुमची मुलगी आणि नारळ आम्हास द्या असे मनालीच्या आईला त्यांनी सांगितले होतेच. अर्थात तिची आईही यथाशक्ती तयारी करतच होती.

सुरुवातीस मनाली थोडी अलिप्त होती. फार मोठे स्वप्न नव्हते तरी असे कोणतेच नाते नसलेले, लग्न व्हावे असाही विचार कधी मनात डोकावला नव्हता. आपण कोणालातरी फसवतो आहे हेच मोठे शल्य तिच्या मनात होते. हळूहळू वंदनाताई आणि आईच्या समाधानासाठी तिने थोडा उत्साह दाखवला आणि तयारीत सहभागी झाली. घराच्या वरच्या मजल्यावरील रचनेत थोडे बदल हवेत म्हणत चैतन्य ने वरच्या मजल्यावरच्या आपल्या बेडरूम मध्ये योग्य ते बदल करत लोकांच्या तर लक्षात येणार नाही पण दोघांच्या राहण्याच्या खोल्या वेगवेगळ्या राहतील अशी सोय करून घेतली. तसा ही हृदयविकाराचा त्रास सुरु झाल्या पासून वंदनाताई वरच्या मजल्यावर जाणे जवळपास बंद झाल्या होत्या.

शेवटी लग्नाचा दिवस उजाडला. लग्न छान पार पाडले. मनाली पिवळ्या साडीत वधुरुपात किती गोड दिसत होती. लग्नाचे तिला गिफ्ट म्हणून तिच्या नवे एक छोटे घर घेऊन तिला देणार असल्याचे त्याने आईला सांगितले होते आणि त्या घरी सध्या तिची आई राहील हे ही सांगितले होतेच. त्यावर त्यांनी, "तू दे तिला हवं तर एखादे घर भेट म्हणून …. पण तिच्या आई तर इथेच आपल्या घरात आपल्या सोबत राहू शकतात" हे ही सुचवून झाले. मुलीच्या सासरी त्यांना राहण्याचे ओझे वाटेल असे जाणवून त्या गप्प बसल्या होत्या. ठरल्याप्रमाणे सारे पार पाडले. 

बघता बघता दिवस पुढे सरकू लागले. मनाली या घरचीच झाली. ऑफिसला येणार नाही आता कधीच हे तिने चैतन्यला सुरुवातीस सांगितले होते. त्याने ही त्यास मान्यता दिली होती. आता तिने घराचा पूर्ण ताबा घेतला होता. वंदनाताई तर अतिशय खुश होत्या तिच्यावर. नवरा बायकोच्या खोट्या नात्याचे नीटसे प्रदर्शन त्यांच्यासमोर करण्यात दोघंही यशस्वी झाले होते. सारे काही आले यांत चैतन्य सकाळी निघताना तिने त्यास दारापर्यंत सोडायला जाणे, त्याच्यासाठी दुपारी जेवणाचा डबा पाठवणे, कधीतरी त्याने तिला एखादी भेटवस्तू आणणे, मधूनच एखादे दिवशी तिने आई कडे जायचे म्हंटल्यावर त्याने स्वत: तिला सोडायला, आणायला जाणे, अगदी रात्री जेवण झाल्यावर त्याने तिला लवकर वर येण्यास सुचवणे…
या साऱ्यात दोघांत कुठेही देखाव्याशिवाय कधीही संवाद नव्हता. हे नाटक आहे याचे सतत ठेवावे लागणारे भान मनालीला थोडे त्रासदायक ठरत होते. कधीतरी होणारे ओझरते स्पर्श, किंवा नाटकाचा भाग म्हणत कधी सर्वांसमक्ष घडवून आणलेले…. त्यांचा असर होत होताच. खऱ्या खुऱ्या बायकोप्रमाणे त्याची सर्व कामे करताना कुठेतरी मनात काहीतरी उमलू पहात होतेच. पण या साऱ्यात चैतन्य निर्विकार होता. त्याला आई खुश आहे एवढेच पुरेसे होते आणि हे नाटक आहे आणि तसेच राहील ही ठाम समजूत होती.
मनाली मात्र अस्वस्थ होऊ लागली. रात्री आपल्या खोलीत येऊन मधले दार लाऊन गादीवर आडवे पडल्यावर शरीर मन अनेक गोष्टींची जाणीव करून देत असत. खूप मोठी नव्हती स्वप्ने तरी लग्न, सहजीवन याविषयी काहीतरी होतेच पूर्वी मनात. आता त्या जगण्याचे नाटक आपणच करून घेतले आहे याबद्दल थोडे वाईट वाटणे हे देखील होतेच. नाटकाचा भाग सोडल्यास चैतन्य तिच्याशी जरासुद्धा बोलत नसे. ही आपली पूर्वीसारखीच नोकरी आहे, फक्त कामाचे स्वरूप थोडे वेगळे हे तिला वारंवार स्वत:ला समजवावे लागत असे. पण ऑफिस मध्ये कारकुनी करणे वेगळे आणि हे रोजचे नाटक करत, ते नाटक असल्याची कोणास पुसटशी शंका देखील न येऊ देणे हे मोठे दिव्य होते. रोज त्यातून जाणे मनालीला हळूहळू थोडे कठीण जात होते. फार अपेक्षा नव्हती तिची, व्यक्ती म्हणून त्याने तिच्याशी थोडा संवाद ठेवावा, ती जे काही या घरासाठी, त्याच्या आईसाठी करत होती त्याची कुठेतरी जाणीव त्याने ठेवावी बस इतकेच. पण चैतन्यच्या दुष्टीने हा फक्त एक करार होता ज्याप्रमाणे तिने हे सारे करणे अपेक्षित होते आणि त्याचा ठरला मोबदला तो तिच्या बँकेत दरमहा जमा करत होता.बाकी त्याने तिच्यासाठी काही करणे त्यात बसत नव्हते. 

अशातच एके दिवशी दुपारी चहा घेत असताना वंदनाताई अस्वस्थ वाटते म्हणाल्या, तिने त्यांना खोलीत जाऊन पडता का असे म्हणेपर्यंत त्या खाली कोसळल्या. शांताबाई आणि तिने मिळून त्यांना उचलून खोलीत आणून ठेवले, डॉक्टरांना बोलावले, चैतन्यला फोन करून हे सांगितले. डॉक्टर आले, त्यांची अवस्था पाहून त्यांनी लगेच त्यांना हॉस्पिटलमध्ये नेण्याची सोय केली. पुढच्या पंधरा मिनिटात त्या हॉस्पिटलमध्ये पोचल्या, अनेक चाचण्या होऊन निदान झाले. त्यांची डावी बाजू जवळपास ठप्प झाली. बोलणे अस्पष्ट आणि जड झाले. दहा बारा दिवसांनी त्या घरी आल्या. पण परावलंबी होऊनच. दिवसा आणि रात्रीची एक एक नर्स आता घरी वाढली. मनालीवरची जबाबदारी ही. त्यांच्या आजारपणाचे निम्मित पुढे करत तिने आपला वरच्या खोलीतला मुक्काम खालच्या त्यांच्या शेजारच्या खोलीत हलवला. नर्स असतानाही त्यांची अनेक कामे ती आपणहून करत असे. या साऱ्यात तिच्या आणि चैतन्य मधला संवाद अजूनच कमी होत गेला. तो सकाळी निघताना आणि रात्री आल्याबरोबर आईच्या खोलीत जाऊन चौकशी करत असे, थोडावेळ तिथे बसून निघून जात असे. फिजिओशी बोलणे त्याकडून त्यांच्यात सुधारणेसाठी काय करता येईल ते समजावून घेणे, त्यांच्या औषधांविषयी डॉक्टरांशी बोलणे, दर आठवड्याची डॉक्टरांची घरी भेट हे सारे बघणे ती करत असे. यातच सतत त्यांना बघायला, भेटायला येणाऱ्यांची सतत वर्दळ असे. शांताबाई आणि ती मिळून सारे पार पाडत. सारे करण्यात खरे तर मनाली थकून जाई. ती सासुबाईंचे किती प्रेमाने आणि निगुतीने करते हे जवळपास सर्व जवळच्या नातेवाईकांनी बोलून दाखवले. जिथून अपेक्षा होती तिथे मात्र याचा अभाव होता. त्याला आईची काळजी होती, पण मनाली बद्दल, ती करत असलेल्या सारया कामाबद्दल मात्र त्याने कधी काही मत व्यक्त केले नाही. 

हळूहळू या गोष्टी ही स्थिरावल्या. म्हणावी तशी सुधारणा वंदना ताईंच्या प्रकृतीत पडेना. लोकांचा राबता थोडा कमी झाला. परंतू मनाली मात्र वंदनाताईंच्या शुश्रूषेत तशीच गुंतलेली राहिली. राहून राहून चैतन्यच्या कोरडेपणाचे तिला आश्चर्य वाटत असे. तिनेही आता कोणती अपेक्षा त्याकडून ठेवणे बंद केले. वंदना ताईंच्या बद्दल वाटणाऱ्या आत्मीयतेतून आपण हे करत आहोत, लग्नानंतरच्या पहिल्या वर्षात त्यांनी जी माया लावली, जे कोड कौतुक केले त्यापायी हे सारे आपण त्यांच्यासाठी करायला हवे. हा एक विचार मनात ठेवून ती राबत राहिली. त्यांचे सारे करत राहिली. 

बघता बघता वर्ष सरले. सुधारणा म्हणावी तशी नव्हती पण प्रकृती खालावत नाहीये हे ही काही कमी नव्हते. एके दिवशी पहाटे नर्स तिला उठवायला आली, वंदना ताईंना पुन्हा एकदा हृदयविकाराचा झटका आला होता, त्यांना तसेच गाडीत घालून चैतन्यने हॉस्पिटलमध्ये नेले. ताबडतोब योग्य ते उपचार सुरु झाले. पहिले तीन दिवस आय सी यू मध्ये ठेवून सुधारणा पाहून त्यांना हॉस्पिटलच्या एका सुसज्ज अशा रूम मध्ये हलवले. अजून दोन दिवस इथे ठेवुन मग घरी पाठवण्याबाबत निर्णय घेऊ असे डॉक्टर म्हणत होते.
त्यातच हे असे घडले आणि सारा खेळ संपला. वंदनाताईंचे दिवस पार पडले. घरात शेवटी त्यांचे भाऊ भावजय आणि एक धाकटी बहिण होते. आज सकाळी ते तिघेही निघणार होते सकाळच्या नाश्त्यानंतर. टेबलपाशी ते तिघे, चैतन्य आणि मनाली होते. शांताबाई गरम थालीपीठे करून वाढत होत्या.
"चैतन्य, झाले ते वाईट, शेवटी आपले माणूस आपल्याला कायमचे हवे असतेच, पण त्या अंथरुणास खिळून त्यांचे हाल होण्यापेक्षा सुटका झाली हे ठीक झाले." इति मामी
"मनाली, पोटची मुलगी करणार नाही, इतके तू ताईचे प्रेमाने आणि निगुतीने केलेस, आम्हाला तुझे खरंच खूप कौतुक वाटते" -सुधामावशी
"हो रे चैतन्य, खूप केले पोरीने. गेली दोन अडीच वर्षे सारे हसतमुखाने पार पाडते आहे. आता जरा तू तिच्यासाठी वेळ काढ. चार दिवस काम बंद ठेऊन तिला कुठेतरी फिरायला घेऊन जा. लोक काय म्हणतील असा विचार देखील मनात आणू नकोस. चार दिवस तिला तिच्या आईकडे शांतपणे जाऊन राहू दे" मामी
"हो” चैतन्य. मनाली निर्विकार. गेले पंधरा दिवस विचारांचे काहूर माजले होते. पुढे काय? करार संपला होता. चैतन्यचे काम झाले होते त्याला जसे हवे तसे. तिच्या इथे राहण्याचे तसेही आता काही प्रयोजन नव्हते.
"हो, आई पण मला चार दिवस राहायला बोलावते आहे, मी जाणार आहे तिच्याकडे राहायला" एवढे बोलून मनाली उठते, त्या तिघांच्या निघण्याची पुढील व्यवस्था पाहायला. थोड्याच वेळात ड्रायव्हर त्या तिघांना सोडायला रेल्वे स्टेशन कडे निघतो. शांताबाई घर कामात अडकतात. तेवढ्यात चैतन्य तिला तुझ्याशी काही बोलायचे आहे म्हणतो. ठीक आहे, माझ्या खोलीत बोलूया असे म्हणून ती तिच्या खोलीत जाते.तिच्या मागोमाग तो खोलीत येतो. 

"मनाली, तू कुठे जाण्याची गरज नाहीये. तू इथे राहू शकतेस माझी बायको म्हणून पूर्वीसारखीच"
"पूर्वी सारखी म्हणजे कशी चैतन्य? आपला करार आई गेल्या त्यादिवशीच संपला आहे, आता माझे इथे राहण्याचे काही प्रयोजन नाही"
"हो पण आता चार लोकांना काय सांगू मी, आईशी खोटे वागलो ते, आजही मला लग्न, संसार याचे आकर्षण नाही, कदाचित ती माझी गरज नाही, पण कोणतेही नाते नसलेली दोन माणसे असे आपण एकत्र राहू शकतो"
"नाही ते शक्य नाही, करारामुळे मी या घरात आले, आता तो संपला, मी जायला हवे. तुम्हाला लोकांची इतकी पर्वा होती तर आधीच विचार करायला हवा होतात. इतके वर्षात तुम्ही माझ्याशी कामाशिवाय किंवा नाटकाशिवाय काही बोलला नाहीत. कारारापलीकडे एक मन होते मला. तुमच्या दृष्टीने मी काम करत होते, तुम्ही मोबदला देत होतात, बस्स इतकंच होते सारे, त्यापलीकडचे तुम्ही कधी पाहूच शकला नाहीत. आईंच्या मायने मला इथे खिळवून ठेवले होते. अनेकदा त्रास झाला त्यांच्याशी हे लग्न संसाराचे खोटे नाटक करण्याचा, अनेकदा सारे त्यांना खरे सांगून त्यांची माफी मागावी असे मनापासून वाटले. पण त्यांना आणि पर्यायाने आपल्याला होणाऱ्या त्रासाचा विचार करून मी गप्प बसले."
असे म्हणत ती कपाट उघडते, त्यातून पासबुक आणि चेकबुक बाहेर काढते, एका चेकवर सही करून दोन्ही त्याच्या हाती देते. तो प्रश्नार्थक चेहेऱ्याने पहात राहतो.
लग्नात तुम्ही दिलेले सर्व दागिने, इतर सर्व गोष्टी या कपाटात आहेत. तुम्ही मला पगार म्हणून देत असलेल्या रकमेतून माझ्या आईच्या खर्चाची रक्कम वजा जाता शिल्लक रक्कम तुम्हाला परत करत आहे. इथल्या कोणत्याच गोष्टीची मला गरज नाही. जी माया, प्रेम मला तुमच्या आईकडून मिळाले, जे समाधान त्यांना आपल्या नाटकातून मिळाले त्याची तुलना कोणत्याही मोबदल्याशी नाही होऊ शकणार. करारापोटी केलेल्याचा चार चांगल्या शब्दांचा मोबदला त्या त्या वेळी मिळाला असता तर बरे वाटले असते कदाचित. करार होता हे खरे, तुम्ही तो पाळण्यात कोणतीही कसूर केली नाहीत हेही खरे, पण त्यापलीकडे माणूस म्हणून, एक स्त्री म्हणून काही भावना आहेत मला. नकळत या नाटकातून तुमच्यात गुंतू लागले होते मी हे कधी तुमच्या लक्षात आले होते? आईंच्या मायने गुंतवून ठेवले होते मला हे कधी कळले होते तुम्हाला? तुम्हाला फक्त व्यवहार कळतो, आज त्याच व्यवहाराने मला इथे राहा म्हणत आहात कदाचित. पण मी नाही राहू शकणार. तुम्हाला लग्न, नाते, संसार याबद्दल काहीच वाटत नाही हे मी समजू शकते, आणि तसा काही वाटावे असा माझा आग्रहही नाही, पण मी इथे नाही राहू शकणार"
"ठरल्याप्रमाणे आपण घटस्फोट घेणे श्रेयस्कर. तुम्ही लग्नात माझ्या नावे केलेले माझी आई राहत असलेले घरही मला नको आहे, ते कागदोपत्री तुम्हाला मी कसे परत करायचे हे एकदा तुमच्या वकिलांना विचारून घ्या. आज मी दुपारी इथून जाणार आहे. शांताबाईंना सर्व सूचना दिलेल्या आहेत. ह्या घराच्या कपाटांच्या किल्ल्या. सांभाळा स्वत:ला."
असे बोलून मनाली खोलीतून बाहेर पडते, चकित होऊन चैतन्य तिच्या पाठमोऱ्या आकृतीकडे पहात राहतो.